MN 79 jeden budowniczy, dwaj chorąży, trzy śledcze

                                                                                         29 lutego 2012

jeden budowniczy, dwaj chorąży, trzy śledcze

MN 79

Rada  Języka  Polskiego

Wydział  I  PAN

Istnieje szereg rzeczowników opisujących stanowiska, stopnie wojskowe, funkcje oraz zawody, przy czym wyraźnie trącają one przymiotnikami. Pośród nich, interesujące są wyrazy (w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego) o zakończeniach: -czy, -szy, -rzy, -ży. Niektóre są współcześnie często stosowane, ale szereg jest postrzeganych jako archaiczne.

Oto one: budowniczy  celowniczy  chorąży  horodniczy  koniuszy  krajczy  krojczy  leśniczy  ładowniczy  łowczy  mierniczy  motorniczy  nastawniczy  palowniczy  piwniczy  podczaszy  podkomorzy  podmajstrzy  smarowniczy  śledczy  strukczaszy  wiertniczy  zwrotniczy.

Słowniki podają je w mianowniku liczby mnogiej z zakończeniem -owie: budowniczowie  celowniczowie  chorążowie  horodniczowie  koniuszowie  krajczowie  krojczowie  leśniczowie  ładowniczowie  łowczowie  mierniczowie  motorniczowie  nastawniczowie  palowniczowie  piwniczowie  podczaszowie  podkomorzowie  podmajstrzowie  smarowniczowie  strukczaszowie  wiertniczowie  zwrotniczowie.

Jedynym wyjątkiem jest hasło śledczy, które jest jednakowe dla mianowników obu gramatycznych liczb – (ten) obcy śledczy, służący w specwydziale, był świeży i pozytywnie myślący / (ci) obcy śledczy, służący w specwydziale, byli świeży i pozytywnie myślący. Czy owo zdanie dotyczy liczby pojedynczej, czy jednak mnogiej, zależy od kontekstu (tu od orzeczenia był – byli).

Należałoby zastanowić się nad rozciągnięciem tej zasady na wszystkie pozostałe omówione wyrazy, które w mianowniku zarówno liczby pojedynczej, jak mnogiej, miałyby jednakową (i krótszą) formę: jeden budowniczy - dwaj budowniczy, jeden chorąży - dwaj chorąży, jeden koniuszy - dwaj koniuszy, jeden łowczy - dwaj łowczy, jeden motorniczy - dwaj motorniczy, jeden podmajstrzy - dwaj podmajstrzy; istnieje już para: jeden służący – dwaj służący.

Nie byłoby problemu ze zrozumieniem tekstów, bowiem gramatyczna liczba wynikałaby oczywiście z kontekstu. Podobna kwestia już występuje w dopełniaczu rodzaju żeńskiego obu liczb wielu terminów (w mianowniku) o zakończeniach -ia: bez jednej linii / bez wielu linii, przy czym drugi zapis dawniej był zapisywany jako bez wielu linij, co dzisiaj formalnie jest aprobowane, jednak postrzegane jako archaiczne, zatem młodsi Polacy unikają tej formy, a bodaj większość nawet jej nie zna*.

Po powyższych rozważaniach, wzorem słowa śledczy,

proponuję

ujednolicić mianowniki

obu liczb gramatycznych

omawianych rzeczowników.

Niejako przy okazji, należy zastanowić się nad przyjęciem do naszych słowników omawianych nazw w kobiecym ujęciu, co ostatnio jest nader modne; omówione hasła (odpowiedniki męskie) o zakończeniach -y, można byłoby zamienić na -a. Wówczas mielibyśmy: budownicza  celownicza  chorąża  horodnicza  koniusza  krajcza  krojcza  leśnicza  ładownicza  łowcza  miernicza  motornicza  nastawnicza  palownicza  piwnicza  podczasza  podkomorza  podmajstrza  smarownicza  śledcza  strukczasza  wiertnicza  zwrotnicza.

Oraz zdania jak niżej...

Kolejna budownicza została przyjęta do stoczni.

Sympatycznej celowniczej nie było dzisiaj przy dziale.

Delikatnej chorążej dano zbyt ciężki sztandar.

Pracowitą krojczą stawiano za wzór.

Z tą nową leśniczą są same kłopoty.

O waszej łowczej jeszcze porozmawiamy.

Trzy miernicze uzyskały podobne wyniki.

Obu motorniczych zabrakło na szkoleniu.

Wszystkim nastawniczym dano premie.

Na budowie dostrzegli cztery podmajstrze.

Ze starszymi wiertniczymi rozmawiano o emeryturze.

O naszych nastawniczych nie dyskutowano.

Interesujące, że jeśli mamy: jeden budowniczy, dwaj budowniczowie albo (według propozycji) dwaj budowniczy, to mamy także: jedna budownicza i dwie budownicze oraz - w deprecjonującej formie - dwa budownicze (pod. dwa sołdaty, generały, profesory, studenty); także: jedna służąca i dwie służące oraz dwa służące.

Zatem w mianowniku liczby mnogiej mogą zaistnieć identyczne wyrazy w nieco odmiennych znaczeniach (panie oficjalnie oraz panowie, ale pejoratywnie): (dwie, trzy, cztery albo dwa, trzy, cztery) budownicze  celownicze  chorąże  horodnicze  koniusze  krajcze  krojcze  leśnicze  ładownicze  łowcze  miernicze  motornicze  nastawnicze  palownicze  piwnicze  podczasze  podkomorze  podmajstrze  smarownicze  śledcze  strukczasze  wiertnicze  zwrotnicze.

Z poważaniem                                    Mirosław Naleziński

* - inne przykłady: aronij  cukinij  ksenij  mafij  manij  petunij  pinij  unij; także: adryj  aryj  bateryj  geometryj  kuryj  widyj  lekcyj  procesyj  aluzyj  partyj  komedyj  teoryj

MN78 dwie panie kierowczynie? a może kierowce?

Gdynia, 24 stycznia 2012

MN78 

dwie panie kierowczynie? a może kierowce?

Rada Języka Polskiego

Wydział I PAN

Coraz więcej pań chce, aby ich zawody, funkcje, stanowiska określać raczej na modłę damską, nie wyłącznie męską. Coraz więcej panów z sympatią i ze zrozumieniem skłania się ku temu nowemu zwyczajowi. Autorzy słowników także patrzą na te wysiłki coraz przyjaźniej i dopisują kolejne wyrazy, zatem rozpoczęty proces będzie postępował. Czesi już dawno nas wyprzedzili w tej dziedzinie.


Niektóre „zniewieścienia” znane są od lat (lekarka, nauczycielka, protoplastka), ale niektóre określenia mamy od niedawna (filozofka, hokeistka, pedagożka). Ciągle nie mają poparcia wyrazy trudne do wymówienia (demiurżka, ftyzjochirurżka, metalurżka, choć od dawna jest znane konsjerżka).


Coraz więcej pań pracuje pod przewodnictwem Temidy i już dawno ustalono, że sędzina to (przestarzale) żona sędziego, choć ciągle (potocznie) również kobieta sędzia, jednak współcześnie i oficjalnie przyjmujemy, że sędzia to zarówno
prawnik (mężczyzna), jak również prawniczka (kobieta).


A przecież pań sędziów jest znacznie mniej, niż pań kierowców, zatem już dawno powinna być zaproponowana nazwa dla żeńskiego odpowiednika kierownika (szefa*) samochodu, zwłaszcza że dość masowo - jak wspomniano -
pojawiają się nazwy pań, które są kolejnymi odpowiednikami panów. Pań, które prowadzą zarówno ciężarówki, jak osobówki** oraz autobusy, a nawet specjalistyczne samochody, jest coraz więcej. Można uznać, że brak
żeńskiego ekwiwalentu pana kierowcy, to najpoważniejsze uchybienie wobec naszych pań w poruszanej dziedzinie. Prawdopodobnie jest to najczęściej stosowany wobec kobiet rzeczownik rodzaju męskiego, który nie ma jeszcze „damskiego” odpowiednika.


W pewnym programie telewizyjnym omawiano życie i karierę młodej polskiej piosenkarki i nawiązano do otrzymanego przez nią prawa jazdy. Pod ekranem, na pasku, podpisano ów wątek – „Świeżo upieczony kierowca”, co wyglądało dość
zabawnie. Gdyby została ministrem, to nie dziwiłaby fraza - „Świeżo upieczona minister”. Zatem kobieta może być już tą minister, ale jeszcze tym kierowcą...


Pani kierowca to może kierowczyni? Wszak określenia panów o zakończeniu –ca mają kobiece odpowiedniki o zakończeniu –czyni, np. biorczyni, dawczyni, dozorczyni, hodowczyni, łowczyni, morderczyni, mówczyni, nabywczyni, obmówczyni, obrończyni, piewczyni, pochlebczyni,  pogromczyni, przestępczyni, samobójczyni, sprawczyni, uchodźczyni, winowajczyni,
władczyni, wybawczyni, wyborczyni, wychowawczyni, wydawczyni, wykładowczyni, wyznawczyni, zabójczyni, zarządczyni, zbawczyni, zdrajczyni, znalazczyni, znawczyni, zwyciężczyni.


Być może lepiej byłoby, gdyby ongiś zamiast kierowca (pan), ustalono nazwę kierowiec (pod. istniejące krawiec, przestarzałe łowiec), zaś panią prowadzącą auto określono by jako kierowca (i podobnie przyjęto by pani krawca, łowca).


Wydaje się, że określenie kierowczyni w naszym języku byłoby najbardziej uzasadnione, jednak teraz trudne do upowszechnienia, natomiast można skorzystać z już istniejącego wyrazu – otóż termin kierowca, podobnie jak sędzia, powinien dotyczyć nie tylko panów, ale również pań, wszak mamy męsko-damską parę ten sędzia oraz ta sędzia.


Dla ułatwienia deklinacji rzeczownika kierowca (w znaczeniu kobiety kierującej pojazdem), należałoby odwołać się do analogii, np. do odmiany wyrazu owca.


Oto przykłady z istniejącym oraz proponowanym znaczeniem kierowca (przy okazji także woźnica, radca, rajca, baca, wojewoda, starosta, glina).


Zirytowany (pan) kierowca, woźnica, radca, rajca, baca, wojewoda,
starosta, glina (sędzia) przybył na spotkanie.
Znajoma (pani) kierowca, woźnica, radca, rajca, baca, wojewoda, starosta,
glina (sędzia) wpadła na kawkę.


Nie zastano (pana) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy, wojewody,
starosty, gliny (sędziego) w jego domu.
Nie zaproszono (pani) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy, wojewody,
starosty, gliny (sędzi) do współpracy.


Podejrzanemu (panu) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy, wojewodzie,
staroście, glinie (sędziemu) postawiono zarzuty.
Zdolnej (pani) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy, wojewodzie,
staroście, glinie (sędzi) zaproponowano pracę.


Zaproszono polskiego (pana) kierowcę, woźnicę, radcę, rajcę, bacę,
wojewodę, starostę, glinę (sędziego) na międzynarodowy konkurs.
Przedstawiono naszą (panią) kierowcę, woźnicę, radcę, rajcę, bacę,
wojewodę, starostę, glinę (sędzię) do odznaczenia.


Z nierzetelnym (panem) kierowcą, woźnicą, radcą, rajcą, bacą, wojewodą,
starostą, gliną (sędzią) natychmiast się rozstano.
Z miłą (panią) kierowcą, woźnicą, radcą, rajcą, bacą, wojewodą, starostą,
gliną (sędzią) podjęto zerwane pertraktacje.


O kompetentnym (panu) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy,
wojewodzie, staroście, glinie (sędzi) wiele rozmawiano.


O niezawodnej (pani) kierowcy, woźnicy, radcy, rajcy, bacy, wojewodzie,
staroście, glinie (sędzi) jeszcze długo dyskutowano.


Ci dwaj (panowie) kierowcy, woźnice, radcy, rajcy, bacowie, wojewodzi
a. wojewodowie, starości a. starostowie, glini (sędziowie) uczestniczyli w
naradzie.
Te dwie (panie) kierowce, woźnice, radce, rajce, bace, wojewody, starosty,
gliny, (sędzie) wyjechały na wczasy.


Bez oddanych sprawie (panów) kierowców, woźniców, radców, rajców,
baców, wojewodów, starostów, glin(ów) (sędziów) nie będzie sukcesów.
Od tygodnia nie ma naszych (pań) kierowiec, woźnic, radc***, rajc***,
bac, wojewód, starost, glin (sędzi).


Rzetelnym (panom) kierowcom, woźnicom, radcom, rajcom, bacom,
wojewodom, starostom, glinom (sędziom) udzielono kredytu.
Najmilszym (paniom) kierowcom, woźnicom, radcom, rajcom, bacom,
wojewodom, starostom, glinom (sędziom) zrobiono zdjęcia do kalendarza.


Najlepszych (panów) kierowców, woźniców, radców, rajców, baców,
wojewodów, starostów, glinów (sędziów) przedstawiono dyrektorowi.
Sympatyczne (panie) kierowce, woźnice, radce, rajce, bace, wojewody,
starosty, gliny (sędzie) zaproszono na sylwestra.


Z polskimi (panami) kierowcami, woźnicami, radcami, rajcami, bacami,
wojewodami, starostami, glinami (sędziami) zawarto umowy.
Z naszymi (paniami) kierowcami, woźnicami, radcami, rajcami, bacami,
wojewodami, starostami, glinami (sędziami) omówiono problemy.


O zagranicznych (panach) kierowcach, woźnicach, radcach, rajcach,
bacach, wojewodach, starostach, glinach (sędziach) opowiadano anegdoty.
O stołecznych (paniach) kierowcach, woźnicach, radcach, rajcach, bacach,
wojewodach, starostach, glinach (sędziach) mawiano tylko dobrze.


Po powyższych rozważaniach, wzorem słowa sędzia,

wyraz kierowca

rodzaju męskiego

proponuję

przyjąć również w poczet słów

rodzaju żeńskiego.

Może niebawem nie będą dziwić określenia „Świeżo upieczona kierowca” oraz „Na kurs zapisało się kilkanaście przyszłych kierowiec”?


* - może szef w spódnicy to (ładniej) szefini (jak bogini, członkini, delfini, gospodyni, jogini, monarchini, potomkini, prorokini, skoczkini), nie zaś szefica
(jak anielica, baletnica, bratanica, caryca, pannica, rówieśnica, uczennica oraz awanturnica, bezwstydnica, cudzołożnica, czarownica, diablica, grzesznica, kłótnica, kochanica, nałożnica, nierządnica, rozpustnica)
** - skoro od dawna powszechnie stosujemy słowo ciężarówka (samochód ciężarowy), to powinniśmy przydać tę samą rangę wyrazowi osobówka (samochód osobowy)
*** - dość oryginalny dopełniacz liczby mnogiej radc oraz rajc, ale przecież istnieją ugruntowane formy trójc, flanc, lanc, manc, punc, sztanc oraz Brójc i
Kielc (miejscowości)