29 lutego 2012
jeden budowniczy, dwaj chorąży, trzy śledcze
MN 79
Rada Języka Polskiego
Wydział I PAN
Istnieje szereg rzeczowników opisujących stanowiska, stopnie wojskowe, funkcje oraz zawody, przy czym wyraźnie trącają one przymiotnikami. Pośród nich, interesujące są wyrazy (w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego) o zakończeniach: -czy, -szy, -rzy, -ży. Niektóre są współcześnie często stosowane, ale szereg jest postrzeganych jako archaiczne.
Oto one: budowniczy celowniczy chorąży horodniczy koniuszy krajczy krojczy leśniczy ładowniczy łowczy mierniczy motorniczy nastawniczy palowniczy piwniczy podczaszy podkomorzy podmajstrzy smarowniczy śledczy strukczaszy wiertniczy zwrotniczy.
Słowniki podają je w mianowniku liczby mnogiej z zakończeniem -owie: budowniczowie celowniczowie chorążowie horodniczowie koniuszowie krajczowie krojczowie leśniczowie ładowniczowie łowczowie mierniczowie motorniczowie nastawniczowie palowniczowie piwniczowie podczaszowie podkomorzowie podmajstrzowie smarowniczowie strukczaszowie wiertniczowie zwrotniczowie.
Jedynym wyjątkiem jest hasło śledczy, które jest jednakowe dla mianowników obu gramatycznych liczb – (ten) obcy śledczy, służący w specwydziale, był świeży i pozytywnie myślący / (ci) obcy śledczy, służący w specwydziale, byli świeży i pozytywnie myślący. Czy owo zdanie dotyczy liczby pojedynczej, czy jednak mnogiej, zależy od kontekstu (tu od orzeczenia był – byli).
Należałoby zastanowić się nad rozciągnięciem tej zasady na wszystkie pozostałe omówione wyrazy, które w mianowniku zarówno liczby pojedynczej, jak mnogiej, miałyby jednakową (i krótszą) formę: jeden budowniczy - dwaj budowniczy, jeden chorąży - dwaj chorąży, jeden koniuszy - dwaj koniuszy, jeden łowczy - dwaj łowczy, jeden motorniczy - dwaj motorniczy, jeden podmajstrzy - dwaj podmajstrzy; istnieje już para: jeden służący – dwaj służący.
Nie byłoby problemu ze zrozumieniem tekstów, bowiem gramatyczna liczba wynikałaby oczywiście z kontekstu. Podobna kwestia już występuje w dopełniaczu rodzaju żeńskiego obu liczb wielu terminów (w mianowniku) o zakończeniach -ia: bez jednej linii / bez wielu linii, przy czym drugi zapis dawniej był zapisywany jako bez wielu linij, co dzisiaj formalnie jest aprobowane, jednak postrzegane jako archaiczne, zatem młodsi Polacy unikają tej formy, a bodaj większość nawet jej nie zna*.
Po powyższych rozważaniach, wzorem słowa śledczy,
proponuję
ujednolicić mianowniki
obu liczb gramatycznych
omawianych rzeczowników.
Niejako przy okazji, należy zastanowić się nad przyjęciem do naszych słowników omawianych nazw w kobiecym ujęciu, co ostatnio jest nader modne; omówione hasła (odpowiedniki męskie) o zakończeniach -y, można byłoby zamienić na -a. Wówczas mielibyśmy: budownicza celownicza chorąża horodnicza koniusza krajcza krojcza leśnicza ładownicza łowcza miernicza motornicza nastawnicza palownicza piwnicza podczasza podkomorza podmajstrza smarownicza śledcza strukczasza wiertnicza zwrotnicza.
Oraz zdania jak niżej...
Kolejna budownicza została przyjęta do stoczni.
Sympatycznej celowniczej nie było dzisiaj przy dziale.
Delikatnej chorążej dano zbyt ciężki sztandar.
Pracowitą krojczą stawiano za wzór.
Z tą nową leśniczą są same kłopoty.
O waszej łowczej jeszcze porozmawiamy.
Trzy miernicze uzyskały podobne wyniki.
Obu motorniczych zabrakło na szkoleniu.
Wszystkim nastawniczym dano premie.
Na budowie dostrzegli cztery podmajstrze.
Ze starszymi wiertniczymi rozmawiano o emeryturze.
O naszych nastawniczych nie dyskutowano.
Interesujące, że jeśli mamy: jeden budowniczy, dwaj budowniczowie albo (według propozycji) dwaj budowniczy, to mamy także: jedna budownicza i dwie budownicze oraz - w deprecjonującej formie - dwa budownicze (pod. dwa sołdaty, generały, profesory, studenty); także: jedna służąca i dwie służące oraz dwa służące.
Zatem w mianowniku liczby mnogiej mogą zaistnieć identyczne wyrazy w nieco odmiennych znaczeniach (panie oficjalnie oraz panowie, ale pejoratywnie): (dwie, trzy, cztery albo dwa, trzy, cztery) budownicze celownicze chorąże horodnicze koniusze krajcze krojcze leśnicze ładownicze łowcze miernicze motornicze nastawnicze palownicze piwnicze podczasze podkomorze podmajstrze smarownicze śledcze strukczasze wiertnicze zwrotnicze.
Z poważaniem Mirosław Naleziński
* - inne przykłady: aronij cukinij ksenij mafij manij petunij pinij unij; także: adryj aryj bateryj geometryj kuryj widyj lekcyj procesyj aluzyj partyj komedyj teoryj
