MN 82
język żydowski - idysz, judysz, żydysz?
język żydowski - idysz, judysz, żydysz?
MN 82
Rada Języka Polskiego
Wydział I PAN
Ewa Geller pisze – „Jidysz
to współczesna nazwa języka zwanego w Polsce jeszcze w latach powojennych po
prostu językiem żydowskim. Nazwa ta, choć znana wcześniej, w obecnym
użyciu przywędrowała do Polski dopiero po II wojnie światowej zza oceanu. Jej
bezpośrednią podstawę stanowią angielski wyraz Yiddish i niemiecki Jiddisch,
oba utworzone od słowa jidiš, pochodzącego od niemieckiego przymiotnika jüdisch
‘żydowski’. Przymiotnik ten zaś utworzono od nazwy Jude ‘Żyd’, która z
kolei przeszła za pośrednictwem greki i łaciny do wielu języków europejskich z
hebrajskiego, gdzie była nazwa jednego z plemion izraelskich (Jehuda).
Podsumowując: jidysz znaczy dosłownie żydowski i tak też język ten był
nazywany po polsku do połowy XX wieku, zanim nie zastąpiła go nowa, bardziej
precyzyjna nazwa, wyróżniająca ten język spośród innych języków także
określanych mianem ‘języków żydowskich’.
Nazwa jidysz – jako
słowo obce w polszczyźnie - sprawia współczesnemu jej użytkownikowi niemało
kłopotów. Po pierwsze brzmi obco, a ponieważ słowa na ji kojarzą się z
napiętnowaną w literackiej polszczyźnie wymowa gwarowa (np. jigła),
wiele osób błędnie sądzi, że wyraz ten, podobnie jak słowo igła, poprawnie
należy wymawiać jako idysz. Podobnie rzecz ma się z pisownią, w której
chciano by jak najwierniej oddać wymowę tego trudnego słowa. Spotyka się wiec
nadal błędne zapisy, takie jak idisz, jidisz lub nawet
przeniesione bezpośrednio z angielskiego yiddish lub yidish –
zamiast poprawnie spolszczonej pisowni jidysz, oddającej zarówno wymowę,
jak i pochodzenie (etymologię) tego słowa. Ponadto jest to dość niewygodna
nazwa, bo nie poddaje się odmianie przez przypadki: nie mówi się w jidyszu
lecz w jidysz. Nadal dziwnie też brzmi utworzony od jidysz
przymiotnik jidyszowy”.
Zdaniem Grzegorza
Jagodzińskiego, jidysz jest językiem germańskim, opartym na dialektach
frankońskich. Jego zdaniem ten język można byłoby także określić jako judeogermański,
a nawet żydoniemiecki, zaś samą nazwę można jednak deklinować.
Jidysz - język większości Żydów aszkenazyjskich do II
wojny światowej (wówczas posługiwało się nim ok. 11 mln osób); powstał wśród
Żydów w Niemczech we wczesnym średniowieczu, zatem podstawą jidyszu jest
język niemiecki z elementami aramejsko-hebrajskimi, romańskimi i słowiańskimi
(w dialekcie wschodnim); tradycyjnie zapisywany w alfabecie hebrajskim, czasem (współcześnie)
w alfabecie łacińskim – oto krótki opis tego języka, często spotykany w
encyklopediach.
Zamiast długiej nazwy Żyd
aszkenazyjski można byłoby stosować krótszą nazwę Aszkenazyjczyk
albo nawet Aszkenaz (dwaj Aszkenazi, pięciu Aszkenazów;
jedna Aszkenaz(yj)ka). Skoro Aszkenazi (Żydzi pochodzący z Europy
Środkowej lub Wschodniej) posługują się jidyszem, to może ten język
nazwać właśnie aszkenazyjskim albo aszkenaskim?
Inny odłam Żydów to Sefardyjczycy
(Żydzi pochodzący z południowo-zachodniej Europy). Krótsze potencjalne nazwy –
jeden Sefard, dwaj Sefardzi; jedna Sefard(yj)ka;
przymiotnik - sefardyjski albo sefardzki.
Góry Izerskie (czes. Jizerské hory, niem. Isergebirge)
- góry na terenie Czech i Polski. Izera (czes. Jizera, niem. Iser)
- rzeka w Czechach i w Polsce. Izerka (czes. Jizerka, niem. Klein
Iser) - wieś we wschodniej części czeskich Gór Izerskich. Jiczyn
(czes. Jičín, niem. Jitschin) - miasto w Czechach; stąd pochodził
legendarny rozbójnik Rumcajs. Wydaje się, że niefortunnie spolszczono i
zniemczono tę nazwę; zapewne bardziej fortunne byłyby Iczyn oraz Itschin.
Czasami w obrębie krótkiego
tekstu dochodzi do dysonansu ji/i, np. w notce (Wikipedia) - „Jizerka
- niewielka górska rzeka w Górach Izerskich o długości 6,5 km, prawy dopływ Izery”,
co jest dość groteskowe (Jizerka – Izera).
Zapewne początkowe ji-
nie jest irytujące w języku czeskim, ale w polskim jednak jest. Nazwa innego
czeskiego miasta została przyjaźniej spolszczona i zniemczona - Igława
(czes. Jihlava, niem. Iglau), choć polska nazwa utworzona została
wbrew etymologii czeskiej nazwy, bowiem Jihlava wywodzi się od czeskiego
słowa jih (geograficzne południe), nie zaś od jehla (igła).
Owo j w wyrazie jidysz
ma mocną logiczną podstawę, bowiem wyraźnie nawiązuje do Jid (Żyd), na
co powołują się zwolennicy słowa jidysz, ale wówczas można byłoby
ustalić również formę żydysz. Nazwa opisowa to – jak wspomniano - język
żydowski.
Jidysz to jedyny polski wyraz mający w nagłosie grupę ji-.
Wyrazy pokrewne: jidyszysta, jidyszystyka, jidyszyzm, jidyszkejt;
jidyszowy. Niestety, te wyrazy przypominają gwarowe słowo jindyk.
Wikipedia w dziale „Postacie
Starego Testamentu” wylicza trzy osoby o imionach rozpoczynających się w równie
kłopotliwy sposób: Jiska, Jitream, Jizreel.
Jidyszyzm – ruch i prąd kulturowy, wewnątrz kultury
żydowskiej, uznający jidysz za język narodowy Żydów, stojący w opozycji
do syjonizmu, który za taki język uważał hebrajski.
Nasze słowo jidysz w
większości języków ma podobną formę zapisu - zwykle początkowe ji- lub yi-,
czasami zdwojone d, zakończenia zwykle -s, -sh, -sch,
poprzedzone najczęściej literą i. Inicjujące i występuje w języku
białoruskim, bułgarskim, rumuńskim, rosyjskim. Po kaszubsku - jidisz. W
wielu językach zapewne początkowe ji- jest kłopotliwe w wymowie, ale z
jakichś powodów (poprawność polityczna?) przyjęto taką a nie inną nazwę.
Natomiast język litewski zaskakuje swoją prostotą, przyjmując Žydų.
W latach 1919-1921 działała
w Łodzi grupa artystyczna Jung Idysz. Drugie słowo niemal sto lat temu
było akceptowane, ale komuś ono przeszkadzało. Zapewne wówczas zakiełkowała słuszna
koncepcja nazwy, jednak nie znalazła potem uznania.
Po powyższych rozważaniach należy przyjąć, że
polskie wyrazy nie
rozpoczynają się od
ji,
zatem idysz (nie jidysz)
Język żydowski proponuję określać
jako idysz (zamiast jidysz), judysz lub żydysz oraz
jako judeogermański lub żydoniemiecki albo jako język aszkenazyjski
lub aszkenaski.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz