Gdynia, 29 lutego 2004
hominidzi, embrioni, kloni
MN 53
Rada Języka Polskiego
Wydział I PAN
Nie ulega wątpliwości, że skoro pewne stworzenia zaliczamy do kopalnych małp, choćby nawet człekokształtnych, to w liczbie mnogiej ich nazwy przyjmą postać typową dla zwierząt – gigantopitek/gigantopiteki (Gigantopithecus), oreopitek/oreopiteki (Oreopithecus), ramapitek/ramapiteki (Ramapithecus).
Językowe kłopoty pojawiają się, kiedy omawiamy już nie zwierzęta, może jeszcze nie człowieka, ale praczłowieka i natrafiamy na problem typowo polski.
Pitekantrop (rzadziej pitekantropus) – praczłowiek (Homo erectus, Pithecanthropus), kopalny gatunek człowieka ze środkowego plejstocenu, przypuszczalnie forma przejściowa pomiędzy australopitekiem i neandertalczykiem.
Neandertalczyk albo człowiek neandertalski (Homo neanderthalensis) - kopalna forma człowieka, najczęściej uważany za ewolucyjnego następcę pitekantrop(us)a i poprzednika Homo sapiens.
Ponieważ australopitek nie został uznany za człowieka, to w liczbie mnogiej przyjmie formę australopiteki, nie australopitecy. Natomiast neandertalczyk został uznany za naszego rozumnego przodka (pani/kobieta – neandertalka), przeto w liczbie mnogiej – neandertalczycy, jednak nie neandertalczyki.
Skoro jednak forma przejściowa pomiędzy australopitekami a neandertalczykami ma w swej nazwie człowiek (Homo), przeto mianownikowa liczba mnoga powinna przyjąć postać - pitekantropi (także biskupi, chłopi, filantropi, maszopi) lub pitekantropusi (także kirysi, mnisi, negusi, ordynansi).
Homo sovieticus - nazwa grupy ludzi naznaczonych ideą, to po polsku sowietykus (pani – sowietykuska), sowietykusi albo lekceważąco - sowietykusy.
Jeśli czytamy – Kilka milionów lat temu żyło w Afryce wiele gatunków dwunogów, to w mianowniku liczby mnogiej – dwunogi (ale nie praludzie; pod. minogi, stawonogi) albo - dwunodzy (praludzie; pod. włóczędzy, koledzy). Oczywiście, słowa te są również przymiotnikami – Szybkie, dwunogie osobniki oraz powolni, dwunodzy osobnicy zamieszkują naszą planetę.
Do hominidów uczeni zaliczają pewne małpy, ale również stworzenia mające cechy praludzi. Zatem o pierwszej grupie można mówić hominidy (człowiekowate), zaś o drugiej można rzec, że jednak hominidzi (człowiekowaci). I nie tyle, że może mieli dusze (bo to kłopot teologów), ale ci drudzy, jako osobnicy (nie osobniki!) rodzaju męskosobowego (nawet jeśli były tam niewiasty, wszak nie samice), językowo podlegają oryginalnym zwyczajom naszej mowy. Ludzie pierwotni to troglodyci (jaskiniowcy), wszak nie troglodyty (jaskiniowce). Panie to hominidki oraz troglodytki.
Hybryd to mieszaniec. Jeśli mówimy o ludziach, to hybrydzi (mieszańcy), jeśli o pozostałych stworzeniach, to hybrydy (mieszańce). Skoro ludzie to mieszkańcy (np. blokowisk), to zapewne zwierzęta - mieszkańce (np. lasu)? Jaskiniowce to zwierzęce i roślinne pramieszkańce, zaś jaskiniowcy to ludzcy pramieszkańcy. Odważne ssaki to zwierzęce wojowniki, ale odważni ssacy to ludzcy wojownicy?
Kolorowi patriotyczni bojownicy oddający życie za wolność swego indiańskiego narodu przeszli do historii. Kolorowe akwariowe bojowniki stały się ozdobą pięknego mieszkania.
Handlowcy to osoby zajmujące się handlem, zaś handlowce to towarowe statki. Ciężarowcy to sportowcy podnoszący sztangi, zaś ciężarowce to statki przeznaczone do przewozu wyjątkowo wielkich i ciężkich urządzeń. Trampi to wędrowcy ciekawi świata, zaś trampy to statki towarowe odbywające nieregularne rejsy do różnych portów. Wielorybnicy to osoby połowiające największe morskie ssaki, zaś wielorybniki to statki służące do połowu tychże zwierząt.
Omawiane problemy są charakterystyczne prawdopodobnie jedynie dla naszego języka. Cudzoziemcy biegle posługujący się swoimi językami nie pomogą nam w rozstrzygnięciu, a nawet… nie są w stanie ocenić rangi problemu.
Burboni (a. Burbonowie) - przedstawiciele dynastii, ale burbony – trunki;
koloni - drobni dzierżawcy, ale kolony - waluty Kostaryki i Salwadoru;
farmazoni – oszuści, ale farmazony - bezsensowne wypowiedzi;
karmazyni – szlachcice, ale karmazyny - ryby albo kury amerykańskie;
cyklopi - jednoocy olbrzymi, ale cyklopy - jednookie skorupiaki (oczliki);
katarzy (a. katarowie) - przeciwnicy feudalizmu, ale katary - nieżyty;
traperzy – myśliwi polujący na zwierzęta futerkowe, ale trapery – typ obuwia;
janczarzy (a. janczarowie) - turecka piechota, ale janczary – dzwonki;
iluminatorzy - ilustratorzy książek, ale iluminatory - niewielkie okna pojazdu;
laufrzy – osoby (gońcy), ale laufry - figury na szachownicy (gońce);
agitatorzy - głosiciele pewnych idei, ale agitatory - mieszalniki;
kortezi – (dawniej) reprezentanci narodu w państwach iberyjskich, ale Kortezy – parlamenty państw iberyjskich;
kirysi - inaczej kirasjerzy, ale kirysy - osłony zbroi oraz rybki akwariowe;
Sowieci - mieszkańcy ZSRR (potocznie Sowiety), ale sowiety - rady delegatów robotniczych, chłopskich i żołnierskich w Kraju Rad;
wiciowcy - członkowie „Wici” (1928–1948), ale wiciowce – pierwotniaki z pogranicza świata roślin i zwierząt, poruszające się zwykle za pomocą wici;
warzywnicy - ogrodnicy zajmujący się uprawą warzyw, ale warzywniki – miejsce uprawy warzyw;
apologetycy (a. apologeci) - obrońcy idei, ale apologetyki - listy obronne;
ślepcy - osoby niewidome (nieelegancko), ale ślepce - stepowe gryzonie.
Różnice są nie tylko w mnogich mianownikach, ale również w biernikach.
Autochtoni to tubylcy, ale autochtony to masy skalne, które podczas ruchów górotwórczych nie uległy przemieszczeniu. Widziano dwóch/pięciu opalonych autochtonów oraz dwa szare autochtony (ale pięć szarych autochtonów).
Tubylcy to mieszkańcy ludzkich osiedli, ale tubylce to zwierzęta lub rośliny, czyli mieszkańce właściwe dla danych obszarów. Zaobserwowano czterech/stu indiańskich tubylców oraz cztery zielone tubylce (ale sto zielonych tubylców).
Do rzeki skoczyli dwaj szybcy pływacy oraz wpadły dwa czerwone pływaki. Opublikowano zdjęcia ukazujące trzech/siedmiu przystojnych pływaków oraz trzy korkowe pływaki (ale siedem korkowych pływaków).
Irokezi – pramieszkańcy Ameryki, ale irokezy – szczególne fryzury; bacznie obserwowano rączych Irokezów, jednak fryzjerzy modelowali modne irokezy;
bastardzi - potomkowie monarchów ze związków pozamałżeńskich, ale bastardy - mieszańce dwóch gatunków zwierząt lub roślin; zignorowano ubogich bastardów, jednak podziwiano cenne bastardy;
negusi - starożytni władcy Etiopii, ale negusy - napoje alkoholowe; przedstawiono wykształconych negusów, jednak wypito smakowite negusy;
delfini - następcy tronu francuskiego, ale delfiny - sympatyczne ssaki; w tańcu widziano wesołych delfinów, jednak w wodzie podziwiano zwinne delfiny.
Wyrazy określające ludzi pełniących rozmaite funkcje oraz określające urządzenia, sprzęty, także programy komputerowe, zwykle mają w mianowniku liczby mnogiej dwie formy - agenci, agenty; agitatorzy, agitatory; archiwizatorzy, archiwizatory; edytorzy, edytory; informatorzy, informatory; klienci, klienty; komunikatorzy, komunikatory; konduktorzy, konduktory; korektorzy, korektory; mikserzy, miksery; moderatorzy, moderatory; operatorzy, operatory; organizatorzy, organizatory; piloci, piloty; pływacy, pływaki; przewodnicy, przewodniki; regulatorzy, regulatory; segregatorzy, segregatory; translatorzy, translatory.
Na półkach leżą telewizyjne i radiowe piloty, obok stoją eleganccy piloci.
Jest niewiele wyjątków (identyczne mnogie mianowniki rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego).
Obcy tłumacze mieli kłopoty z rodzajem męskoosobowym w naszym języku. Bateryjne elektroniczne tłumacze znacznie potaniały.
Powojenni utrwalacze władzy ludowej nie tylko pisali raporty. Utrwalacze fotograficzne dostarczono wreszcie do branżowych sklepów.
Na scenie wystąpili trzej polscy idole. W grobach spoczywały trzy gliniane idole (figurki).
Niekiedy można mieć wątpliwości co do poprawności kontrowersyjnych form - Przywieziemy elektroniczny tłumacz, kawowy ekspres, kremowy robot, szybkoobrotowy mikser, telewizor kolorowy oraz zdalny pilot do niego.
Osoby wymagające bezwzględnego posłuszeństwa to cyniczni autokraci, ale ozdobne samochodowe kraty albo nowoczesne, zdalnie sterowane urządzenia zapobiegające włamaniom to solidne autokraty (podobnie - autopiloty, autoalarmy, automaty, automobile, autoportrety).
Rozróżnienie szyderstwa od neutralnej mowy bywa trudne. Różnica juhasi/juhasy, sołdaci/sołdaty bywa subtelna – a to przedstawiciel naszej Polonii, który dawno nie był w ojczyźnie, a to ktoś próbuje autentycznie mówić gwarą albo inny opowiada dowcipy nawiązując do gwary... Może nawet dojść do poważnego nieporozumienia, kiedy nieporadność albo gwarowość ktoś nazbyt wyczulony może odebrać jako szyderstwo... Polacy pochodzący z kresów oraz Rosjanie dodatkowo dorzucają koloryt znaczeniowy. Cudzoziemcy znający nasz język, formę Polaki stosują zwykle w szyderczym znaczeniu albo niechcący w infantylny sposób tworzą liczbę mnogą. Prawidłowa postać to Polacy. Gdyby rzeczownik człowiek nie miał formy ludzie w liczbie mnogiej, to należy przypuszczać, że zaistniałaby postać człowiecy (nie człowieki). Lekceważąco mawia się o nas Polaki, ale polaki to również (potocznie i bez złośliwości) lekcje naszego ojczystego języka.
Bałwany - spienione fale albo postacie ze śniegu, ale bałwani - krytycznie oceniani przez nas ludzie… Skoro ludzi określamy mianem weterani, to na stare samochody (także na inne produkty ludzkiego rozumu) można mawiać weterany…
Wytwory marzeń i wynalazczości to androidy, cyborgi, roboty. Jeszcze raczej uznawane za bezmózgie automaty. Jeśli jednak, wraz z rozwojem techniki (a tak przedstawiane są już przez filmowców) przypiszemy im podobną nam inteligencję, to jednak inteligentni automaci – androidzi, cybordzy (a. cyborgowie), roboci…
Automaty zostały udoskonalone i wygrywały z wytrawnymi szachistami dając im szybkie maty. Ludzie pracujący jak monotonne automaty to monotonni automaci. Z okazji Dni Morza awanse otrzymali wybrzeżowi maci i bosmanmaci oraz bosmani. Skonfiskowano nowe aparaty radiowe. Nasi starzy zakładowi aparaci znowu mają nietuzinkowe pomysły. Ze służby odeszli najstarsi ordynansi. Telegraficznie przekazano ważne ordynanse.
Patroni to opiekuni, zaś patrony to tekturki lub deseczki z wyciętymi deseniami, które podczas malowania przenosi się na ścianę. Niektóre domowe zwierzęta to sympatyczne opiekuny do dzieci.
Jeśli niektóre formy w mnogim mianowniku mogą dziwić, to można zdanie przekonstruować stosując inny przypadek unikając ewentualnej krytyki – Także zwierzęta bywają sympatycznymi opiekunami do dzieci.
Klauni to komicy cyrkowi. Ale zwierzęta w podobnych rolach albo lekceważąco o ludziach - Na scenę wyszły klauny, czyli komiki cyrkowe.
Do redakcji nadsyłane są różne anonimy. Do urzędu przychodzą rozmaici anonimi. Przy okazji - Nie można zrozumieć tego anonimu, gdyż jest nieczytelnie napisany, ale - Nie można zrozumieć tego anonima, ponieważ niewyraźnie mówi.
W Anglii istnieje funkcja królewski licznik łabędzi. Czyżby trzej królewscy licznicy łabędzi?
Z wieloma formami jeszcze słowniki nie zgadzają się. A dokładniej – nie wiadomo, czy się zgadzają, ponieważ niezamieszczenie pewnej formy może być spowodowane ograniczeniem objętości słownika… Zwykle słowniki podają wyłącznie przykłady w zdaniach oczywistych i niekontrowersyjnych. Kiedy poszukujemy rzeczownika w konkretnej odmianie, to okazuje się, że słowniki posiadają akurat formy nas nieinteresujące – powszechnie znane...
Bywa i tak, że słowniki akceptują formy uznawane przez nas za absurdalne, a bywa, że nie mają form uważanych przez nas za oczywiste. Nasza niewiedza jest spowodowana wielością istniejących polskich słów oraz subtelnością rozmaitych znaczeń. Nie jest możliwe, aby nie tylko przeciętny Polak, ale nawet znany polonista, znał wszystkie poprawne formy rzeczowników oraz ich deklinacje.
Można wyróżnić szereg związków grup rzeczowników w zależności od znaczeń: ludzie - zwierzęta i rośliny oraz mityczne postacie, ludzie - przedmioty (firmy, urządzenia, programy), ludzie „oficjalnie” - ludzie „potocznie”.
Na pocztę napadli (ci) dwuręcy bandyci. W lokalu zepsuły się (te) jednorękie bandyty.
Krwiożercze rekiny to bardzo ciekawe morskie zwierzęta. Ponownie zjednoczyli się pazerni rekini wielkich koncernów.
Państwem od lat rządzili krwawi tyrani. Lwy to żarłoczne tyrany afrykańskiej puszczy.
Dookoła Ziemi krążą skonstruowane przez nas satelity. Nasi nowi satelici może przekonają nas do swych planów.
Różni suwereni panowali na tych terenach. Różne suwereny znajdowano na tych terenach.
Możni protektorzy zarekomendowali rewelacyjne protektory zwiększające bezpieczeństwo pracy.
Polscy myśliwcy walczący o Wielką Brytanię chwalili angielskie myśliwce.
Czołowi motorowcy obserwowali przepływające wielkie motorowce.
Koksownicy pracowali także w nocy. Zimą koksowniki bywały niezbędne.
Nowatorscy plastycy podziwiali nowo wytworzone plast(i, y)ki.
Nasi waleczni komandosi brali udział w brawurowej akcji odbicia zakładników. Polskie dzielne psie komandosy szkolone do specjalnych i niebezpiecznych zadań brały udział w ratowaniu zasypanych dzieci.
Mutanci to osobnicy zmienieni wskutek mutacji jednego lub większej liczby genów, zaś mutanty to podobnie zmutowane osobniki.
Dublerzy to aktorzy-zastępcy w niebezpiecznych scenach, ale czworonożne dublery to aktory-zastępce (dublery to również dodatkowe metalowe płyty wzmacniające statek, montowane podczas remontu).
Zbankrutowani właściciele fabryki to bankruci, ale zbankrutowane zakłady to bankruty.
Marabuty to afrykańskie ptaki, ale marabuci to muzułmańscy mnisi lub pustelnicy. Mnichy to urządzenia techniczne, zaś pustelniki to raki.
Nowe pieniądze wprowadzone do obiegu w Unii Europejskiej to eura (europy), zaś Europejczycy (Europi) to mieszkańcy starego kontynentu.
Co ciekawe, polskojęzyczne męskoosobowe rzeczowniki często przechodzą w formę niemęskoosobową, zwykle w przypadkach lekceważenia – belfrowie lub belfrzy zmieniają się w postać… belfry.
Dwaj leworęcy mańkuci zostali przyjęci do pracy. Mniej przychylnie – Dwa leworękie mańkuty zostały przyjęte do roboty (informacja o leworęczności jest zbędna, a nawet błędna, bowiem zawarto ją w znaczeniu mańkut).
Skoro mamy znane słowa - herosy albo herosi lub herosowie, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby uznać podobne słowa - atlasy albo atlasi lub atlasowie. Język wiele zniesie, to nasze przyzwyczajenia są największą przeszkodą w tworzeniu nowych słów. W mitologii greckiej, istoty o postaci konia, z torsem i głową człowieka, to centaury lub centaurzy (a. centaurowie).
Bóstwa utożsamiane z greckimi satyrami to fauny. Leciwi i wątpliwi dżentelmeni to faunowie (może fauni?). A satyrowie (może satyry/satyrzy?) to greckie wesołe i lubieżne bóstwa.
Do lekarza przychodzą pacjenci, do weterynarza zapewne pacjenty, co może budzić dezaprobatę, ale gdyby nazwać tak gatunek nowo odkrytych ryb, to nie mielibyśmy żadnych pretensji.
Embrion to organizm ludzki lub zwierzęcy w bardzo wczesnej fazie rozwoju, na długo przed urodzeniem lub wykluciem się z jaja. Jednak organizmy ludzkie to embrioni, zaś zwierzęce to embriony. Nie istnieją roślinne embriony.
Klon to organizm ludzki, zwierzęcy lub roślinny identyczny z organizmem, z którego komórek został sztucznie wyhodowany. Grupa ludzkich klonów to kloni i zapewne nietaktem byłoby pisać o ludziach, że zostali wyhodowani...
Ciekawe i dość skomplikowane są deklinacje omawianych wyrazów w zależności od znaczeniowej grupy.
Mianownik liczby pojedynczej (niezależnie od znaczenia) – klon i embrion. Mianownik liczby mnogiej, jeśli piszemy o klonach i embrionach jako o ludziach – kloni i embrioni są opisani w pracach naukowych (mogą być typowe wątpliwości – klonowie/embrionowie); o zwierzętach i roślinach - klony i embriony (te ostatnie jedynie zwierzęce) są opisane w pracach naukowych.
Biernik liczby pojedynczej, jeśli piszemy o klonie i embrionie jako o człowieku i zwierzęciu – na odbitce widać wyraźnie zarysowanego jednego klona (embriona); o roślinie - na odbitce widać wyraźnie zarysowany jeden klon (embrion - gdyby istniał). Biernik liczby mnogiej, jeśli piszemy o klonach i embrionach jako o ludziach – na zdjęciach widać dokładnie wyraźnie oświetlonych dwóch klonów (embrionów); o zwierzętach i roślinach – na zdjęciach widać dokładnie oświetlone dwa klony (embriony, ale nie roślinne).
Dopełniacz liczby pojedynczej, jeśli piszemy o klonie i embrionie jako o człowieku i zwierzęciu – na slajdzie nie można dostrzec filigranowego klona (embriona); o roślinie - na slajdzie nie można dostrzec filigranowego klonu (identycznie w znaczeniu drzewa albo drewna; embrionu – gdyby… istniał). Dopełniacz liczby mnogiej (niezależnie od znaczenia) – klonów oraz embrionów.
Wołacz liczby pojedynczej (niezależnie od znaczenia) – klonie (embrionie). Wołacz liczby mnogiej, jeśli piszemy o klonach i embrionach jako o ludziach – kloni (embrioni), kiedyż zdążymy was opisać?; o zwierzętach i roślinach – klony (embriony, ale nie roślinne), kiedyż zdążymy was opisać?
Pozostałe przypadki w liczbach nie zależą od grupy znaczeniowej: celownik – klonowi/klonom, embrionowi/embrionom; narzędnik – klonem/klonami, embrionem/embrionami; miejscownik - klonie/klonach, embrionie/ embrionach.
Nie trzeba wiedzieć, które ze znaczeń pojawiło się jako pierwsze. Aby po latach przyzwyczaić się do zaskakujących dzisiaj form, należy je stosować i utrwalać. Wystarczy, że opatrzyły się obie formy i nie mamy zastrzeżeń.
Komediowe postacie to wielobarwni arlekini. Centkowane arlekiny miały swój dzień na psich wyścigach.
Podczas hipicznych zawodów ponownie zwyciężyli wojskowi i karni czempioni otrzymując złote medale, a dosiadane przez nich wojskowe i kare czempiony zadowoliły się złotym owsem.
Jeśli nie wiemy, co oznacza zasłyszane słowo, na przykład moran, to nie potrafimy ustalić poprawnej formy mnogiego mianownika i wołacza – morany albo morani, a może moranowie... Również są kłopoty z dopełniaczem (morana lub moranu) i biernikiem w obu liczbach (morana/moran; moran(ów)/morany).
Jeśli małżonkowie mają oryginalne nazwiska to - państwo Hominidowie, Embrionowie, Klonowie, takoż – Klaunowie, Moranowie, Polakowie.
A wszystko wiedzący to… alfi i omedzy.
Po rozważaniach, w poczet polskich wyrazów
proponuję przyjąć słowa
hominidzi, embrioni, kloni
oraz inne wymienione słowa.
Z poważaniem Mirosław Naleziński
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz