Gdynia, 24 września 2007
mozajka
MN 65
Rada Języka Polskiego
Wydział I PAN
Rada Języka Polskiego na swojej witrynie publikuje dokument Zalecenia dla urzędów stanu cywilnego dotyczące nadawania imion dzieciom osób obywatelstwa polskiego i narodowości polskiej, który powinien zainteresować rodaków zastanawiających się nad poprawnością swojego języka. Zwłaszcza punkt d –
Piszemy -j-, nie -i-, w połączeniach: samogłoska + j-, np. Rajmund, nie Raimund. Wyjątek stanowi imię Aida (wymawiane też A-i-da).
Inne wyrazy, podobnie dzielone na sylaby jak owo żeńskie imię, nie będą tutaj rozpatrywane, np.: alkaloid asteroida celuloid cykloida elipsoida geoida koloid negroid paraboloida planetoida poidło sinusoida toroid trapezoid.
Inny podział sylab jest w parach Chojna (nazwa miasta) – choina, kolejna – koleina. Czy jest istotna różnica w wymowie?
Brukowiec (gazeta) to dostojniej tabloid [ta-blo-id] (nie [ta-blojd]). Podział na sylaby ma podstawowe znaczenie w wymowie i powinien mieć znaczenie w pisowni.
Wykładnia punktu d każe się zastanowić nie tylko nad słowem e-mail (które po polsku powinno być pisane raczej emajl, wszak koktajl, nie koktejl/koktail), ale również nad wyrazem mozaika.
Jak poprawnie należy wymawiać słowo mozaika?
Mozaika wymawiamy tak samo jak bajka, a więc [mozajka]. Natomiast mozaik (dopełniacz lm) wymawiamy dwojako: [mozaik] lub [mozajik]. Analogia do bajki może prowadzić do błędnego zapisu mozajek, warto o tym pamiętać. - odpowiada znany polonista, prof. Mirosław Bańko.
Możejki (lit. Mažeikiai) - miasto na Litwie. Wystarczające podobieństwo z parą mozajka – mozaika? Z Możejek – z mozajek. Inne nazwy geograficzne? Adelajda – Adelaide (także imię) Bahrajn - Bahrain Bejrut – Beirut (choć także Bayrut, Beyrouth) Cyrenajka – Cirenaica (też Cyrenaica, Cyrénaïque, Kyrenaika) Gujana – Guiana Hajfa - Haifa Hajfong - Haifong Jamajka - Jamaica Kłajpeda - Klaipeda Krajowa – Craiova Pompeje/Pompeja – Pompei(i)/Pompeia Sajgon - Saigon Synaj – Synai Tajlandia - Thailand Tajwan - Taiwan Troja - Troie (również Troy).
Józef Kajfasz - arcykapłan żydowski (I wiek), ale w innych językach: Caiaphas Caifa Caifás Caïphe Cayafás Kaifasz Kaiphas Kajafas Kajaphas Kajfa Kájfež Kayafa Qajjafa.
Pewna Polka chciała zmienić imię Maja na Maia. Odpowiedział jej przewodniczący RJP - Wyrażam opinię, iż zmiana pisowni imienia Maja na Maia nie jest możliwa w świetle przepisów współczesnej polskiej ortografii. Nie ma bowiem możliwości zapisu litery i między dwiema literami a. Ponadto zapis Maia uniemożliwiałby jednoznaczne odczytanie imienia (Ma-i-a czy Maja). Nie ma więc żadnego racjonalnego uzasadnienia dla zmiany pisowni tego imienia; nie można naruszać zasad polskiej ortografii w pisowni imion.
Inna pani chciała zmienić to imię na Maya, ale językowi naukowcy odpisali - RJP wyraża negatywną opinię o imieniu Maya, uznając, iż jedyną poprawną formą zapisu tego imienia jest Maja.
Tamże zasugerowano imię w formie Kajla zamiast Kaila.
Z trzciny cukrowej wytwarza się rum o nazwie jamajka, ale można sobie wyobrazić również inne towary o takiej nazwie. I co? Powinniśmy je opisywać jako jamaica, jamaika, czy dżamaika? A może jednak jamajka, jamajki, jamajek? A może błędnie przyjęliśmy postacie: budleja (łac. buddleia, inaczej omżyn), kajman (łac. caiman), dujker (gazela, ang. duiker), Posejdon (bóg grecki, Poseidon)? Ryba arapaima powinna w naszym języku mieć nazwę arapajma, podobnie jak poprawnie spolszczone już nazwy ryb tajmen oraz sajra (łac. taimen, saira). Francuz Braill wynalazł alfabet przeznaczony dla niewidomych i oni piszą braillem czy brajlem? Zbiornik do podgrzewania wody to boiler czy bojler? Auto wyposażamy w spoiler czy w spojler?
Ale także mamy sytuacje odwrotne, kiedy słowiańskie wyrazy zawierające literę j, w większości zachodnioeuropejskich języków mają i, np.: Bajkał – Baikal (jezioro), bałałajka – balalaika (instrument muzyczny), Kołomyja – Kolomyia (miasto), łajka – laika (rasa psa), pierestrojka – perestroika (przekształcenia systemu politycznego ZSRR w latach 1985-1991), trojka - troika (trójkonny zaprzęg).
Zatem mozajka. A zupełnie maleńka to mozajeczka - mozaiczka? A coś większego – mozaja? A całkiem wielkiego – mozajsko albo mozaisko?
Wszak -
alejeczka – aleiczka alejka aleja alejsko – aleisko
chryjeczka - chryiczka chryjka chryja chryjsko – chryisko
kniejeczka – knieiczka kniejka kniejka kniejsko – knieisko
sekwojeczka – sekwoiczka sekwojka sekwoja sekwojsko – sekwoisko
szyjeczka – szyiczka szyjka szyja szyjsko – szyisko
tujeczka – tuiczka tujka tuja tujsko – tuisko
tulejeczka – tuleiczka tulejka tuleja tulejsko – tuleisko
uklejeczka – ukleiczka uklejka ukleja uklejsko – ukleisko
żmijeczka - żmiiczka żmijka żmija żmijsko – żmiisko,
przy czym zgrubienia z literą i mają o jedną sylabę więcej, niż z literą j.
Pan mazgaj, pani mazgajka, ale jedno z nich w wielkim wydaniu, to mazgajsko lub mazgaisko; zdrobnialej raczej mazgajeczek – mazgajeczka, niż mazgaiczek – mazgaiczka. Gdyby powstał jakiś ruch zapoczątkowany w kafejce, to mógłby się nazywać kafeizm. Mała kafejka, duża kafeja, ale ogromne kafejsko albo kafeisko, malutka kafejeczka albo kafeiczka.
Poza rodzajem żeńskim można znaleźć inne przykłady, choćby: tramwajeczek – tramwaiczek tramwajek – tramwaik tramwaj tramwajsko – tramwaisko.
Osobnym a trudnym zagadnieniem jest dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego o zakończeniu –ja w mianowniku liczby pojedynczej. W dopełniaczu liczby pojedynczej mają zakończenie –i, ale w liczbie mnogiej albo –i, albo –j lub także autorzy słowników dopuszczają oba te zakończenia. Na stu polonistów z pewnością kilku popełni błąd (a jakiż to jest błąd, skoro uznani twórcy w wielu przykładach prezentują odmienne postawy?).
A zatem –
aleja, tej alei, tych alei albo alej oraz: boja boi boj; chryja chryi chryj; epopeja epopei epopej; faja fai faj; keja kei kej; knieja kniei kniej; koja koi koj; leja lei lej; nadzieja nadziei nadziej (także imię żeńskie); odyseja odysei odysej; ostoja ostoi ostoj; Pompeja (także Pompeje) Pompei Pompej; paranoja paranoi paranoj; reja rei rej; sekwoja sekwoi sekwoj; soja soi soj; szałamaja szałamai szałamaj; szyja szyi szyj; tuja tui tuj; trója trói trój; tuleja tulei tulej; ukleja uklei uklej; zawieja zawiei zawiej; zbroja zbroi zbroj; zgraja zgrai zgraj; żmija żmii żmij.
Czyżby zgrubienie mozaja (od mozajka) miałoby w dopełniaczu liczby pojedynczej postać mozai, zaś w dopełniaczu liczby mnogiej mozai albo mozaj?
Czy przechodzenie litery j w literę i jest czymś niezwykłym w naszym języku? Nie, wszak znamy: epopeja - epopeista Europejka - europeizm gaj - gaik Hebrajka – hebraizm Himalaje – himalaizm klej – kleik kolej – kolei krój – kroi kraj – kraik maj – mai mój – moi napój – napoi niepokój – niepokoi paranoja – paranoik raj - raik rój – roi sklejka – sklei słój – słoik stój – stoi strój – stroi tramwaj – tramwaik twój – twoi wybój – wyboisty zastój – zastoina zwyczaj – zwyczaik. Od nazwisk Bareja i Okrzeja można utworzyć hasła bareizm i okrzeizm.
Cóż to jest mozajka? Jest to znany od starożytności sposób tworzenia kompozycji plastycznej (widokowej) przez układanie na podłożu wzorów z barwnych, drobnych kamyków, kawałków szkła, ceramiki, marmuru. Mozajka to również efekt opisanej techniki, zatem ułożony wzór z przykładowo wymienionych elementów, który można podziwiać tysiące lat po wykonaniu. Mozajka jest także wirusową chorobą roślin (np. tytoniu) - na liściach powstają jasne plamy. W technice mozajka to zespół tysięcy drobnych światłoczułych elementów umieszczonych w kamerze telewizyjnej. W przenośni mozajka bywa mieszaniną wielu różnorodnych elementów (może dotyczyć rozmaitych dziedzin).
Które formy powinny zostać uznane za właściwsze? Przyglądać się mozaice /mozajce na muzealnej posadzce, układać wielobarwną mozajkę / mozaikę, wyłożyć ścianę mozajką / mozajką; wiele interesujących mozajek / mozaik, przyglądać się mozajkom / mozaikom?
W większości języków wyraz mozajka ma podobną formę i zwykle nawet lingwistyczny dyletant nie ma problemu z jego zrozumieniem (wł. mocaico ze ś.łac. mosaicum - musaicum od łac. musaicus ‘dotyczący Muz, artystyczny’ z gr. Moúsa ‘Muza’), mosaïque (francuski), mosaico (hiszpański i portugalski), Mosaik (niemiecki), mosaik (szwedzki), mosaiko (baskijski), mosaiikki (fiński), mozaïek (niderlandzki), mozaik (bośniacki, chorwacki, turecki i węgierski), mosaikk (norweski), mozaiko (esperanto), mozaika (czeski, słowacki, litewski i indonezyjski oraz... polski).
Mozaizm to monoteistyczna religia narodu żydowskiego oparta na nauce Mojżesza (fr. mosaïsme z gr. Mosés ‘Mojżesz’ z hebr. Mosze), zatem w naszym języku przypadkowo może kojarzyć się z pojęciem mozaika - mozajka.
Tesera (łac. tessera, zdobniale tessella) to kostka lub płytka będąca materiałem do układania mozajki. W wielu językach (angielski, portugalski, niderlandzki, norweski) termin znany w formie tessera, choć po hiszpańsku tesela oraz po katalońsku tessella. Niewymawiane podwójne s, zapisywane w innych językach jako ss, w naszym języku zapisujemy jako pojedyncze s (np. buSola, kompaS, paSaż, poSeSja, maSakra, gdzie w większości języków S=ss).
Zatem nie -
Mozaicyści oddali do użytku mozaikowe opus wykonane z ceramicznych tesser ułożonych w interesujące wzory.
Ale -
Mozajkarze oddali do użytku mozajkowy opus* wykonany z ceramicznych teser ułożonych w interesujące wzory.
* - opus powinien być wyrazem rodzaju męskiego.
Także -
Fabrykacja masy mozajkowej jest utrzymywana w tajemnicy. Marmurowe mozajki nie są trwałe. Mozajkarz dysponuje tysiącami odcieni. Mozajkarki (wszak nie mozaikarki) to kobiety pracujące w omawianym zawodzie oraz maszyny układające mozajki.
Przeto proponuję
uznać za niefortunne obecnie stosowane słowa
mozaika oraz mozaik
a do słownika języka polskiego przyjąć słowa
mozajka oraz mozajek.
Reasumując, powinniśmy w słownikach mieć rzeczowniki: mozajeczka – mozaiczka mozajka (tych mozajek) mozaja mozajsko - mozaisko oraz mozajkarz mozajkarka mozajkowość mozajkowatość mozajkowy mozajkowaty mozajkowo mozajkowato mozajkować.
Nie wiadomo, dlaczego nazwę aparatu fotograficznego marki Leica piszemy lejka, zaś w wyrazie mozaika zmieniliśmy tylko litery s oraz c na z oraz k, pozostawiając i bez zmiany na j. Językowe brakoróbstwo?
Izosejsta (gr. ísos 'równy', seistós 'wstrząśnięty') - krzywa na mapie łącząca punkty na powierzchni Ziemi, w których wystąpiło takie samo natężenie trzęsienia ziemi. Także inne słowa, np. sejsmologia. Podobnie mejoza (gr. meíosis ‘zmniejszenie’) - typ podziału komórkowego. I wiele innych wyrazów.
Można uznać, że wyrazy obce zawierające litery i oraz y po samogłoskowej literze, podczas poprawnego procesu spolszczania, w sposób zupełnie naturalny wymieniają owe dwie litery na literę j.
Na koniec jeszcze jedna opinia RJP, tym razem o pisowni imienia Abigajl –
Imię to występuje w "Słowniku imion", wydanym przez Ossolineum w r. 1991, w spolszczonej formie graficznej jako Abigajl. Takiej bowiem formy wymagają zasady polskiej ortografii, zgodnie z którymi "po literze oznaczającej samogłoskę - zgodnie z wymową - piszemy j."
Wprawdzie ostatnią kropkę postawiono błędnie, ale taka drobna usterka nie powinna pomniejszać wagi argumentacji RJP. Mamy szereg imion, które są jednocześnie rzeczownikami pospolitymi – Aga Arkady Bernardyn Daniel Delfin Flora Gloria Gracja Halka Hiacynt Jagoda Kanty Karp Loda Leopard Lew Malina Maja Metody Nadzieja Narcyz Nestor Nimfa Nora Norma Róża.
Po paroletnich sądowych procedurach Najwyższy Sąd Administracyjny uznał, że można nadać dziecku imię Dąb, mimo że to również wyraz pospolity. Stanowisko Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN wyraźnie jest sprecyzowane - nie powinno się nadawać imion pochodzących od wyrazów pospolitych. Wystarczy zapoznać się z listą imion zacytowanych nieco wcześniej, aby stwierdzić rozmijanie się z prawdą przez językowych urzędników, co zapewne dostrzegł był NSA. Zresztą nie powinno ma inne znaczenie w sensie prawnym a inne w mowie potocznej...
Z czasem stanowcze protesty polonistów złagodnieją i poszerzy się lista polskich imion, zatem w jaki sposób powinno być zapisane ewentualne imię nawiązujące do ułożonych teser – Mozaika czy Mozajka?
Z poważaniem Mirosław Naleziński
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz